مسئولیت اجتماعی در تاریخ کوتاه خود به دسته‌بندی‌های متفاوتی تقسیم شده است که برای نمونه می توان از مواردی همچون؛ مسئولیت اجتماعی در قبال محیط‌زیست، مسئولیت اجتماعی در قبال نیروی انسانی، مسئولیت اجتماعی در قبال صنعت و صنف و مسئولیت اجتماعی در قبال جامعه در قالب فعالیت‌های خیرخواهانه نام برد. در شاخه جبران مهمترین مؤلفه‌ها؛ برعهده‌گرفتن مسئولیت، درک ضرورت جبران و تلاش برای انجام فعالیت‌های مسئولیت اجتماعی در جهت موضوع مورد نظر، می‌باشد.
مسئولیت اجتماعی
درک مفهوم مسئولیت اجتماعی دارای اهمیت بسیار زیادی است و به‌دلیل اینکه برای ما ایرانیان قدمتی تاریخی دارد می تواند خیلی زود به‌عنوان یک هنجار در جامعه ما رواج پیدا کند. برای مثال در گذشته هنگامی که یک تاجر سفر تجاری موفقی را پشت سر می‌گذاشت به شکرانه آن در کاروانسراهای مسیر حرکتی خود حمام و آب‌انبار و غیره درست می‌کرد و با کتیبه‌ای، دیگران را در جریان اجرای آن قرار می‌داد اما مسئولیت اجتماعی به شکل مدرن عمر درازی نداشته و به‌طبع آن به‌طور کامل در همه شرکتها به عنوان واحد مستقلی در نظر گرفته نشده است.
در جوامع بیشتر توسعه یافته که در چارچوب اخلاق، وظایف فردی دارای اهمیت بیشتری است، مسئولیت اجتماعی مفهومی پذیرفته شده توسط اکثر افراد جامعه را دارد اما در مقابل، در کشورهای کمتر توسعه یافته این موضوع جزء اولویت‌های اصلی مردم محسوب نمیشود و تنها صاحبین کسب و کارهای خیلی بزرگ با نگاه و دغدغه‌ی فراتر از سود و فایده و با نیت های خیرخواهانه آن را انجام میدهند در حالی که مسئولیت اجتماعی یک تعهد است.
مسئولیت اجتماعی بخش مهمی از موضوع اجتماعی شدن است. سه عامل اصلی اجتماعی شدن را می توان فرهنگ، خانواده و جامعه دانست. از این منظر مسئولیت اجتماعی همزمان با تربیت خانوادگی، یک مهارت فردی است که منجر به بروز رفتارهایی می شود که مورد ارزش گذاری قرار می گیرند و به وضوح بین زمینه فرهنگی – خانوادگی و مهارتهای اجتماعی مدیران تصمیم ساز و تصمیم گیر در سازمانها و درک ارزشهای ایجاد شده توسط فعالیت های مسئولیت اجتماعی برای میل به اهداف؛ بشردوستانه، اخلاقی، اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی رابطه بسیار قوی وجود دارد.
مسئولیت اجتماعی سازمانها
در دهه‌های پایانی قرن بیستم با گسترش تأثیر سازمانها بر محورهای توسعه پایدار، انتظار بیشتری در قبال مسئولانه عمل‌کردن آنها پدید آمد. این موضوع منجر به ظهور مفهومی به نام مسئولیت اجتماعی سازمانها یا (CSR (Corporate Social Responsibilityدر حیطه مدیریت شده است.
مسئولیت اجتماعی سازمانها به این معناست که مجموعه‌های مختلف در قبال منابعی که از یک جامعه مصرف می‌کنند مسئولند و می‌بایست در قالب فعالیت‌های مسئولیت اجتماعی مختلف برای حفظ و پایداری آن منابع تلاش و سرمایه‌گذاری بنمایند. به زبان ساده‌تر مسئولیت اجتماعی به‌معنای تمامی تعهدات و وظایفی است که یک سازمان، شرکت یا کسب‌وکار در جهت حفظ، مراقبت و کمک در قبال جامعه‌ای که در آن فعالیت می‌کند، انجام می‌دهد.
شرکت‌های پیشرو در سراسر جهان همواره کوشیده‌اند میان دغدغه‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی خود نوعی تعادل ایجاد کنند و مسئولیت اجتماعی را جدی بگیرند و همزمان با آگاهی‌رسانی، نسبت به شرکت، در میان جامعه و ذی‌نفعان، تصویری مثبت از آن پدید می‌آورد.
امروزه به علت مسائل جهانی بسیار مهم و چالش‌برانگیز برای ادامه حیات بشر مانند موضوع گرمایش زمین و با تلاش‌های شبانه‌روزی فعالان دغدغه‌مند محیط‌زیست، مواردی همچون مالیات کربن به عنوان نمادی از مسئولیت اجتماعی جهانی در اغلب کشورها به صورت اجباری از کسب‌وکارها و فعالان اقتصادی اخذ می‌گردد و به مرور الباقی کشورها هم به این جنبش جهانی می‌پیوندند.
در بیست سال اخیر نقش بخش خصوصی در مواجهه با بلایای طبیعی کاملاً به‌چشم آمده است. فعالان اقتصادی، سازمانها و کسب‌وکارها فارغ از بحث سود و زیان و اغلب با نگرش به‌جاگذاشتن اثر مثبت در ذهن مخاطبان‌شان، فعالیت‌های بسیار مثبت و مؤثری در این حوزه داشته‌اند. این عملکردها برای تخفیف آثار و پیامدهای فاجعه (به‌عنوان برنامه‌هایی بشر دوستانه) تأثیرگذار بوده است.
واحد مسئولیت اجتماعی
در واحدهای تولیدی و صنعتی و به‌منظور رعایت تعهدها و مسئولیت‌های مذکور در حوزه مسئولیت اجتماعی از گذشته واحدهایی به نام HSE (حرف اول كلمات Health، Safety و Environment) وجود دارد که تمامی امور مربوط به ایمنی، سلامت و محیط‌زیست را کنترل می‌نمایند. البته در کمال تأسف اغلب سازمانها تنها با هدف نمایش‌دادن ظاهر بهتری از خود در حوزۀ حفظ محیط‌زیست و نشان‌دادن تمایل برای دستیابی به استانداردهای موجود در این زمینه، صرفاً اقدام به اخذ گواهینامه‌های زیست‌محیطی مختلف نموده‌اند درحالی‌که آن‌چنان اثری از آن فعالیت‌ها در واقعیت به چشم نمی‌خورد.
در بخش بندی های سازمانی جدید واحد مسئولیت اجتماعی در کسب‌وکارها به عنوان یک واحد مستقل و تخصصی شکل گرفته و وظیفه دارد که در ابتدا لیستی از فعالیتهایی که منجر به تخریب محیط زیست و غیره گردیده تهیه نموده و پس از جذب منابع مالی لازم در بودجه سالانه با برنامه ریزی دقیق و منسجم، پاسخگوی تأثیرات مخرب ایشان از لحاظ زیست‌محیطی، اجتماعی و غیره باشد و نهایت تلاش خود را در جهت جبران خسارات و آسیب‌ها به کار برد.
مزیت‌های مسئولیت اجتماعی برای سازمانها
مسئولیت اجتماعی برای کسب‌وکارها مزایای دوجانبه‌ای خواهد داشت به‌طوری‌که هم سازمان از رویکرد اخلاقی‌تر و منسجم‌تر خود نفع می‌برد و هم جامعه و مشتریان، تحقیقات فراوانی نشان میدهند که هویت تیمی با تأثیر عملکرد شغلی و مسئولیت اجتماعی سازمان رابطه مثبت و معنی‌دار دارد. تک‌تک اعضای یک سازمان احساس بهتری به‌واسطه عملکردهای مسئولیت اجتماعی سازمان خواهند داشت و این احساس منجر به حس رضایت فردی و گروهی و نیز باعث افزایش عملکرد شغلی و مسئولیت اجتماعی کارکنان می‌شود.
در رابطه با مزیت دوم در خصوص جامعه و مشتریان، آمارها نشان می‌دهد که به‌مرور افراد جامعه آگاه می‌شوند که در آستانه یک تغییر اساسی در نظام طبیعی جهان قرار گرفته‌اند و به همین جهت در هنگام خرید باتوجه‌به دغدغه‌های زیست‌محیطی تولیدکنندگان و با دقت و وسواس بیشتری تصمیم‌گیری می‌نمایند پس با درنظرگرفتن حساسیت‌های رو به افزایش ایشان به مسائل مهم زیست‌محیطی، و تفاوت قائل شدن میان سازمان‌هایی که در این حوزه فعالیت می‌کنند و سازمان‌هایی که به این موضوع مهم بی‌توجه هستند، سرمایه‌گذاری در پروژه‌های مسئولیت اجتماعی یک انتخاب نیست بلکه یک ضرورت است و اگر کسب‌وکارها به سمت آن حرکت نکنند در آینده نه‌چندان دور سهم مهمی از بازار فروش محصولات خود را از دست میدهند. از این منظر سرمایه‌گذاری در حوزه مسئولیت اجتماعی و ارتقای فعالیت در آن می تواند به انتقاع مالی و اقتصادی نیز ختم شده که عامل اساسی بقای هر سازمانی به شمار آید.
طبق بسیاری از آمارها، از سال ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۵ به دنبال موج جدید آگاهی و مطالبات اجتماعی مردم از برندها، %۲۵ از اقتصاد جهان به سمت سرمایه‌گذاری در پروژه‌های مسئولیت اجتماعی میل می‌کند.
شاخه جبران در مسئولیت اجتماعی
مسئولیت اجتماعی در تاریخ کوتاه خود به دسته‌بندی‌های متفاوتی تقسیم شده است که برای نمونه می توان از مواردی همچون؛ مسئولیت اجتماعی در قبال محیط‌زیست، مسئولیت اجتماعی در قبال نیروی انسانی، مسئولیت اجتماعی در قبال صنعت و صنف و مسئولیت اجتماعی در قبال جامعه در قالب فعالیت‌های خیرخواهانه نام برد.
موارد ذکر شده قسمت عمده‌ای از سر تیتر تعهدات شرکتها و بنگاه‌ها در خصوص مسئولیت اجتماعی ایشان می‌باشد اما شاخه جبران در مسئولیت اجتماعی مفهوم جدیدی است که با دیگر فعالیت‌ها در این حوزه تفاوت ریشه‌ای دارد. در حقیقت بخش مغفول واقع شده در حوزه مسئولیت اجتماعی همین شاخه جبران می‌باشد. شاخه جبران به این معناست که هر کسب‌وکاری باید صددرصد مسئولیت عواقب تمامی کارهای خود را برعهده گرفته و اگر خواسته یا ناخواسته منجر به اثر نامطلوبی شد در جهت جبران آن برآید. برای مثال وقتی فعالیت‌های یک کارخانه در طی زمان باعث آلودگی سفره‌های آب زیرزمینی منطقه شده باشد، کارخانه مذکور قبل از پرداختن به هر نوع فعالیت دیگری از انواع فعالیت‌های مسئولیت اجتماعی مانند ساخت مدرسه یا غیره در ابتدا می‌بایست منابع مالی خود را برای جبران خسارت وارد شده به محیط‌زیست از طریق همکاری با سازمانها و نهادهای علمی در این حوزه اختصاص دهد. مثال واقعی‌تر ردپای کربن است که به‌وضوح هر فعالیتی اعم از اقتصادی یا غیراقتصادی از خود به‌جا می‌گذارد و حتی نوشتن همین مقاله ردپای کربن دارد.
در شاخه جبران مهمترین مؤلفه‌ها؛ برعهده‌گرفتن مسئولیت، درک ضرورت جبران و تلاش برای انجام فعالیت‌های مسئولیت اجتماعی در جهت موضوع مورد نظر، می‌باشد.
جامعه بین‌الملل حامی فعالیت‌های مسئولیت اجتماعی
فعالیت‌های حوزه مسئولیت اجتماعی در سطح کلان فراملی می‌باشد و امکان استفاده از ظرفیت‌های ایجادشده مالی در صندوق‌های تخصصی مرتبط با این حوزه، وجود دارد. برای مثال طرح کاشت 10 میلیارد درخت توسط عمران‌خان، نخست‌وزیر جمهوری اسلامی پاکستان، که طرحی حیاتی برای نجات کره زمین محسوب می‌شود بدون کمک‌های مالی بین‌المللی غیرقابل اجرا می‌باشد. در این طرح ارزشمند عمران‌خان همزمان با به‌کارگیری نیروی کاری مازاد و ایجاد اشتغال سالم برای ایشان، تأثیر مهم و به سزایی بر اقلیم منطقه به‌جا گذاشته و حتی در صورت موفقیت بخشی از آن نیز، نام نیکو در تاریخ از خود به یادگار می‌گذارد.
کشور ایران با داشتن ظرفیت‌ها و منابع غنی انسانی، زیست‌محیطی و غیره، منطقه بسیار مهم و جذابی برای سرمایه‌گذاری بین‌المللی به‌حساب می‌آید پس در مواردی که مسئولیت اجتماعی سازمانها و شرکتها در جهت اهداف جهانی مقابله با مسئله‌ای جهانی مانند مثال ذکرشده قرار گیرد، امکان جذب منابع برای آن با احتمال بالا وجود دارد و البته نکته بسیار با اهمیت این است که اینطور مسائل به‌طور کامل بیرون از موضوعات مورد تحریم قرار می‌گیرد.
نتیجه گیری
در این مقاله تلاش کردم با مفاهیم اصلی مسئولیت اجتماعی آشنا شوید و شاخه جبران را به عنوان یک بخش مهم و با اولویت بالا در این حوزه معرفی نمودم. اهمیت شاخه جبران به حدی است که هر سازمان یا کسب‌وکاری می‌بایست قبل از هرگونه فعالیت دیگر مسئولیت اجتماعی، به مجموعه فعالیت‌های مربوط به این حوزه بپردازد. در ادامه در خصوص حمایت‌هایی که می‌توان در این حوزه از جامعه جهانی جذب کرد صحبت شد و نمونه موفقی برای مثال هم عنوان گردید.
نویسنده: محمدجواد خلیق‌فرد، دانش‌آموخته خلاقیت و کارآفرینی و دارای مدرک راهبری از دانشگاه استنفورد ایالات متحده آمریکا
